سایت معماری

خانه٬ مفهوم و پدیده نخستینی است که وجود بشر از دیروز تا امروز به صورت پیوسته و وابسته با آن همراه بوده است؛ چرا که هر جا زندگی انسان جریان داشته،‌ خانه نیز جزء جدایی‌ناپذیر آن بوده است و به این لحاظ معماری خانه نیز در تمدن‌های مختلف با حساسیت و جذابیت‌های مختلفی دنبال می‌شده؛این موضوع تا به آنجا اهمیت داشته که ضرورت این حساسیت به صورت جنبه نمادینی تبدیل شده و هر ملیتی سعی بر آن داشته که با نشانه و الگوهای فرهنگی مختص به خود، به نوعی توجه‌اش را به این موضوع نشان دهد.
بر این اساس می‌توان گفت که معماری بیشتر از هر هنری با فرهنگ انسانی مرتبط است. بشر همواره نیازمند فضایی بوده است که او را در مقابل تاثیرات محیطی محافظت کند، این نیاز از ابتدای زندگی تا به امروز تغییرات چندانی نداشته و به بیان دیگر، فضای معماری خانه٬ مکان یا ظرفی است که در آن بخشی از فعالیت‌های مربوط به زندگی بشر صورت می‌پذیرد و با زندگی انسان رابطه‌ایی ناگسستنی دارد.
در این یادداشت٬ سعی شده به موضوع سیری در تحول مفهوم خانه از نگاه دیگری پرداخته شود تا با ذکر مفاهیمی عمیق مانند شفافیت محوریت در فضای خانه٬ سلسله مراتب٬ تقارن و محرمیت در این وادی به مصادیقی جدید دست یابیم.
   مفهوم شفافیت:
می‌گویند سیر معماری ایرانی سیر شفافیت است، چرا که معماری ایران، پیوسته این مفهوم را به بهترین وجه در بیشتر کاربری‌ها از جمله در کاربری مسکونی و مفهوم خانه نمود بخشیده است تا آنجا که سیر حصول این مفهوم در معماری هخامنش تا معماری قاجار ره پیموده و در نهایت در دوره صفویه و قاجار نهایت ظهور خویش را هویدا ساخته است.

البته سبک طراحی خانه‌های دوره قاجار، از الگوی کهن خانه‌های ایرانی پیروی می‌کند و کمابیش تاثیر فضاهایی مانند اندرونی و بیرونی در آنها مشهود است،‌ اما هر چه که به سوی معماری پهلوی اول نزدیک می‌شویم، جلوه برونگرایی در آن بیشتر می‌شود؛ تا آنجا که در دوره محمدرضا این الگو کاملا از بین می‌رود و با ظهور سبک مدرنیسم در ایران، "شفافیت"، خود را در عرصه‌های دیگری همچون حیاط٬ مهتابی٬ آب٬ ارسی، ایوان و... نمایان می‌سازد.
  حیاط
حیاط٬ فضایی تهی است که عرصه را برای به تصویر کشیدن خاطره‌ها و قوام گرفتن ارتباط بین فضای درون و برون فراهم می‌آورد.
  مهتابی
مهتابی فضایی بدون سقفی است که بالاتر از سطح حیاط است. دیوارهای این فضا نماسازی می‌شود و به این ترتیب به ایوانی شباهت پیدا می‌کند که سقف آن را برداشته‌اند. این فضا معمولا از سه طرف بسته و از جهت چهارم به فضای باز مشرف است.

مهتابی‌ها نیز حیاط مانندهایی هستند که به نوعی فضای خانه را به شفافیت فرامی‌خوانند و جهانی کوچک اما زنده را در مفهوم دیرینه خانه و سکونت تداوم می‌بخشند.
    آب
مفهوم دیرینه آب، در عمق معماری ایرانی در عرصه‌های مختلف، از باغ‌های ایرانی گرفته تا حوض‌های کوچک خانه‌های این مرز و بوم، حضور شفاف خود را به نماد صورت یار، به شکل‌های متفاوت هویدا ساخته است.

چرا که این مفهوم و تکرار و انعکاس محیط در بطن آب حوض٬ عمق شفافیت فضا را دو چندان کرده و زمزمه زندگی٬ رنگ الوان ارسی٬ سبزی درخت باغچه و چهره مادر بزرگ و پدر بزرگ را در قابی مجازی در آب حوض به تصویر می‌کشد. باد نیز با گردش خود در سطح آب، گرمای آفتاب را پس می‌زند؛ مانند وجود حوض‌خانه که در دل سنگین فضا٬ خنکایی می‌آفریند تا مرهم خستگی ساکنین خود باشد.
  ارسی
ارسی، گونه‌ای پنجره چوبی و شبکه‌دار کشویی است که با بالا و پایین رفتن باز و بسته می‌شود. بلندای آن از کف تا آسمانه است.

حکایت رنگ تمام عیار را می‌توان در رنگ شیشه‌های ارسی‌های ایرانی مشاهده کرد که تصویری از ‌بهشت را برای هر بیننده‌ای نمایان می‌کنند. این جشن رنگ که در آن هیچ دو لحظه‌ همانندی را نمی‌توان یافت٬ درواقع جشن شادی و سرور را در لوای رنگهای قرمز، سبز، زرد و آبی...برای ساکنین خانه به ارمغان می‌آورد.
  ایوان
ایوان فضای نیمه باز مسقفی است که از سه طرف محدود و از یک طرف باز است. در خانه‌های دوره قاجار، ایوان‌های جنوبی، نمای خانه را در پس پرده خود نمایان می‌سازد٬ نمایی که در بطن آن معمولا طنبی‌ها (اتاق بزرگ و اصلی خانه که اغلب در دل خانه واقع شده و دارای پنجره ارسی است)، کله‌ای ها (اتاق  واقع در دو طرف طنبی در طبقه فوقانی که در نتیجه ارتفاع بلند طنبی به وجود می‌آید و اغلب به آن دید دارد)، حوضخانه‌ها (فضای سر پوشیده و مرتفعی که حوضی در میان دارد و معمولا با فضاهای دیگر مرتبط است) و دیگر عناصر خانه وجود دارد.
البته ایوان‌های عظیم این دهه در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی به ایوان‌های کوچکی تبدیل می‌شوند که تنها مختص به یک اتاق و یک فضا هستند و طبعا شفافیت فضا نیز از لحاظ مساحت، در این دوران دست‌خوش تغییراتی می‌شود.
به مرور زمان و با ظهور مدرنیسم در معماری، حضور حوضخانه از ترکیب خانه‌های پهلوی خارج می‌شود، ایوان‌های عظیم جای خود را به فضاهای منفرد داده و ارسی‌ها با  به فراموش سپردن طنبی‌ها، یکپارچگی خود را از دست داده و به پنجره‌هایی تکه تکه مبدل می‌شوند.
امروزه شاهد کمرنگ‌تر شدن غنای نمادین گذشته عناصر خانه در متن معماری نما هستیم و حکایت مدرنیسم و ترک هر آنچه که در گذشته داشتیم، بی‌آنکه بدانیم